همه چیز درباره مسجد کبود تبریز

مسجد کبود تبریز

سال‌هاست که مساجد جایگاه ویژه‌ای در معماری کشور ما دارند. مساجد ایرانی به‌معنای واقعی کلمه زیبا و رویایی طراحی شده‌اند. هریک از این بناها، نمایان‌گر گوشه‌ای از تاریخ و هنر این مرز و بوم پس از حمله اعراب به کشورمان هستند. در هر شهری از ایران یک مسجد زیبای تاریخی به‌چشم می‌خورد که تبدیل به جاذبه گردشگری شده‌اند. یکی از زیباترین و خاص‌ترین مساجد ایرانی، مسجد کبود تبریز است. مسجد کبود در یک منطقه کهن و تاریخی تبریز قرار گرفته و از شاهکارهای معماری ایران محسوب می‌شود. اگر قصد سفر با تور زمینی تبریز را دارید، حتما سعی کنید بازدید از این بنا را در برنامه سفر خود بگنجانید. اما قبل از آن، بیایید کمی بیشتر با این ساختمان تاریخی زیبا آشنا شویم.

تاریخچه مسجد کبود تبریز

این مسجد در قرن نهم هجری یا به‌طور دقیق‌تر سال ۸۴۵ هجری قمری ساخته شده است. در این زمان قراقویونلوها قدرت را در کشور در دست داشتند و پایتخت آن‌ها شهر تبریز بود. گفته می‌شود مسجد کبود به دستور «سلطان ابوالمظفر جهان‌شاه» از فرمانروایان قراقویونلوها بنا شد؛ به‌همین دلیل به آن «مسجد شاه جهان» نیز می‌گویند. در انتهای شبستان مسجد آرامگاه سلطان جهان‌شاه و نزدیکانش قرار دارد و روایت ساخت این بنا به‌دستور او را تایید می‌کند. اما قبرهای انتهای شبستان در حال حاضر خالی هستند. به‌عبارت دقیق‌تر این شخص که یکی از قدرتمندترین حاکمان سلسله قراقویونلوها بوده، دستور ساخت یک عمارت بزرگ باشکوه یا به اصطلاح امروزی شهرک را در دوره فرمانروایی خود می‌دهد؛ ساختمان مسجد کبود یکی از بخش‌های این مجموعه به‌نام مظفریه بوده است.

به‌دلیل این‌که این بنا عضوی از مجموعه مظفریه بوده، به آن «مسجد مظفریه» هم گفته می‌شود. «گوی مسجد» یا به‌عبارت دقیق‌تر «گوی مچید» نیز نام آذری این مکان به معنی مسجد آبی است. «گوی مسجد» نام آذری این مکان به معنی مسجد آبی است. روی سردر این بنا کتیبه‌ای نصب شده که روی آن قدمت آن را حدود ۶۰۰ سال نوشته‌اند. ساختمان مسجد تاکنون بارها در معرض زمین‌لرزه‌های شدید منطقه آذربایجان قرار داشته و آسیب‌های جدی به آن وارد شده بنابراین بخش‌های بسیاری از این بنا از بین رفته است. شدت تخریب این بنا در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری شمسی تا جایی بود که فقط سردر و ستون‌های آن باقی ماند. اما در سال ۱۳۱۸ هجری شمسی و در دوره پهلوی دوم، ساختمان مسجد کبود مرمت و بازسازی شد؛ بخش عمده‌ای از مسجد که امروزه پابرجاست و همچنین سرپا بودن این بنا را می‌توان به‌دلیل انجام این مرمت در حدود ۸۰ سال پیش دانست. در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی نام مسجد کبود تبریز در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

معماری و تزئینات مسجد کبود

کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی، نقش و نگارهای اسلیمی و طراحی نوین هندسی عناصر اصلی ساختمان مسجد کبود تبریز هستند. این بنا ترکیبی از معماری اسلامی و معماری آذری است. ساختمان مسجد کبود را تاحدودی می‌توان شبیه به مسجد هم سن و سالش در شهر مشهد، یعنی مسجد گوهرشاد دانست. سردر ورودی این بنا بسیار زیبا و هنرمندانه طراحی و ساخته شده است. در تزئین این بخش از ظریف‌ترین و پرکارترین نوع کاشی معرق و کتیبه‌هایی به خط ثلث و کوفی استفاده کرده‌اند. زیربنا یا پلان ساختمان چهارگوش و مربع شکل است از ترکیب آجر و سنگ مرمر ساخته شده و در وسط حیاط ساختمان یک حوض قرار دارد.

اطراف صحن شبستان‌ها ساخته شده‌اند و برای ساخت شبستان‌های مسجد به اقلیم منطقه آذربایجان توجه ویژه‌ای شده؛ به‌گونه‌ای که در تمام فصول سرد و گرم سال قابل استفاده‌اند. ساختمان اصلی مسجد با ستون‌های بلند که ۱۲ متر از هم فاصله دارند، سرپاست و مقابل صحن قرار دارد. روی این بخش در گذشته یک گنبد آجری قرار داشته که در اثر زمین‌لرزه‌ها از بین رفته است. گنبد امروزی هنگام مرمت بنا ساخته شد. این مسجد به جز گنبد اصلی که در بخش زیرین آن یک گنبد کوچک‌تر هم قرار گرفته، ۷ گنبد روی شبستان‌های شرقی و غربی و در مجموع ۹ گنبد دارد.

در معماری مسجد کبود مهم‌ترین نکته استفاده از سیستم تهویه هواست که در دوره ساخت بنا، بی‌نظیر و خارق‌العاده بوده است. نکته مهم بعدی در ساخت این مسجد، توان تحمل وزن گنبد بدون سازه روی ستون‌هاست. این بنا یکی از چهار مسجد دنیاست که کاشی‌کاری‌های داخلی آن کاملا آبی فیروزه‌ای‌اند و در کنار آن‌ها از سنگ مرمر نیز استفاده شده است. سقف مسجد کبود با آب طلا نقاشی و تزئین شده و در سراسر آن طرح‌های اسلیمی و هندسی، خطاطی‌های ثلث، نستعلیق و نسخ، تصاویر و طرح های رنگی و کتیبه‌های متعدد به‌چشم می‌خورد. البته همان‌طور که چند بار به آن اشاره کردیم، بخش عمده‌ای از ساختمان اصلی و تزئینات این اثر تاریخی در زمین‌لرزه‌های از بین رفته؛ با این حال در بخش محراب یک کتیبه منقش به آیات قرآن دیده می‌شود که نمایان‌گر زیبایی تزئینات مسجد کبود در گذشته است. مساجد تاریخی عموما سردابه داشتند این مسجد هم دارای این بخش بوده و هنگام مرمت بنا کشف و در آن دو مقبره یافت شد. برخی روایات می‌گویند که این مقبره‌ها مربوط به جهان‌شاه و دخترش است.

حقایق جالب درباره مسجد کبود

مسجد کبود تبریز تنها بنا یا اثر باقی‌مانده از دوره حکومت قراقویونلوهاست (سایر بناها در زمین‌لرزه‌های این منطقه تخریب شدند).
تنها مسجد ایران است که نمونه‌ای کامل از کاشی‌کاری معرق اسلامی در آن دیده می‌شود.
یکی از چهار مسجد دنیاست که با کاشی‌های آبی فیروزه‌ای تزئین شده است.
دلیل نام‌گذاری این مسجد کاشی‌کاری آبی رنگ آن است.
مسجد کبود تنها بنای برجا مانده از مجموعه مظفریه تبریز است.
در ساختمان مسجد از سیستم تهویه استفاده شده و این تکنولوژی برای زمان ساخت این بنا شگفت‌آور است.
طبق اسناد و روایات ساخت بنای مسجد کبود، حدود ۳۰ سال زمان برده است.
این ساختمان از معدود بناهایی است که بعد از زلزله مهیب سال ۱۱۹۳ هجری شمسی در تبریز، پابرجا ماند.

مسجد کبود تبریز کجاست؟

همان‌طور که اشاره کردیم ساختمان این مسجد در یکی از قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین منطقه‌های شهر تبریز قرار گرفته است. با نشانی‌های امروزی مسجد کبود تبریز در خیابان امام خمینی و در نزدیکی میدان منصور این شهر قرار دارد. گردشگران تور هوایی تبریز می‌توانند با وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس و تاکسی به‌راحتی به این منطقه برسند. ساعت بازدید از این بنا، همه روزه از ۸ صبح تا ۶ عصر است.