یخدان مویدی کرمان

یخدان مویدی کرمان کجاست؟

شهر کرمان مانند بسیاری از شهرهای دیگر کشور، خاستگاه بخشی از هنر، معماری و فرهنگ ایران زمین است. در این شهر کهن کشورمان، بناها و آثار بسیار از روزگاران گذشته برجای مانده که امروز تبدیل به جاذبه‌ها گردشگری کرمان شده‌اند. یکی از این آثار قدیمی، یخدان مویدی کرمان است که قدمت آن به دوره صفویان بازمی‌گردد. این یخدان در دوره‌ای که خبر از برق و یخچال نبود، محلی برای نگهداری یخ در این شهر محسوب می‌شد. این محل امروزه کاربرد گذشته را ندارد و تنها یک جاذبه تاریخی به‌شمار می‌رود. با خرید بلیط قطار کرمان راهی این شهر شدید، بازدید از این بنای کاربردی تاریخی را در برنامه سفر خود بگنجانید. بیایید کمی بیشتر با این محل نگهداری یخ در گذشته آشنا شویم.

آشنایی با یخدان مویدی کرمان

همان‌طور که اشاره شد، یخدان مویدی در دوره صفویان ساخته شده است. معماری بنای این یخدان بسیار هوشمندانه و خلاقانه انجام شده و آن‌طور که نمایان است نظارت دقیقی از سوی افراد متخصص در این زمینه (تولید و نگهداری یخ)، روی ساخت آن صورت گرفته است. بنای یخدان طوری طراحی شده که در تمام فصول امکان انبار کردن یخ در آن فراهم بود. این نکته جایی قابل‌توجه می‌شود که حتی در گرمای تابستان در شهر کویری کرمان نیز یخدان کار خود را به‌درستی انجام می‌داد. این بنا از خشت خام و ملات گل ساخته شده است. مخزن، استخر، حصار و چاله یخ، بخش‌های مختلف این یخدان‌اند. آب یخدان مویدی کرمان از قناتی با همین نام تامین می‌شده و یک حصار بلند ۱۲ متری اطراف آن را محصور کرده است.

خشت خام استفاده شده در ساخت بنا و ضخامت آن مثل یک لایه عایق عمل می‌کرده و مانع از عبور دمای بیرون به محیط داخل یخدان می‌شد. در داخل ساختمان نیز پله‌هایی برای نگهداری و بازسازی مداوم خشت‌ها، ساخته شده بود. همچنین روی گنبد خشتی یخدان برای آن‌که حالت عایقش از بین نرود، هر ساله لایه‌ای جدید از خشت و ملات گل می‌کشیدند. پلان بنای یخدان دایره‌ای شکل از نوع «بستو» است. بستو به قوس‌های بیضی شکل در معماری گفته می‌شود. راس گنبد یخدان یا همان سقف مخروطی شکل آن به‌گونه‌ای ساخته شده که کم‌ترین میزان تابش آفتاب را جذب کند. دیواره‌های بلند اطراف یخدان یا همان حصار مرتفع ساختمان نیز حائلی برای وزش باد بوده که در داخل بنا نیز سایه ایجاد می‌کرده است. این دیواره‌ها که به سایه‌انداز مشهور هستند، دمای داخلی ساختمان را به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌دادند.

یخدان مویدی چطور کار می‌کرد؟

همان‌طور که اشاره شد، این مکان محلی برای تامین یخ و آب خنک در تمام فصول به‌ویژه گرمای تابستان بود. آب از قنات مویدی به واسطه یک جوی به این محل هدایت می‌شد. همیشه چند کارگر داخل این یخدان حضور داشتند و مشغول به‌کار بودند. وظیفه آن‌ها هدایت آب از طریق حفره‌های داخل بنا روی توده‌های یخی قبلی در پایان هر روز بود. تکنولوژی مورد استفاده در این مکان واقعا جالب بود. زیرا میزان آب نباید از حد معینی (حدود یک یا دو سانتی‌متر)، نفوذ می‌کرد. زیرا آب هدایت شده روی یخ‌های قبلی باید در سرمای آن شب مجددا منجمد می‌شد. بنابراین کارگران یخدان مویدی باید با دقت فراوان کار خود را انجام می‌دادند.

پس از آن‌که یخ‌ها به قطر ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر می‌رسیدند، آن‌ها را قطعه‌قطعه کرده و به انبار می‌فرستادند. انبار ساختمان مانند کل بنا مدور بوده و با سطوح یخ‌گیری یا تولید یخ مجاورت داشتند. این محل‌ها دارای دو راهروی مختلف بودند یکی برای نگه‌داشتن قطعات یخ پس از یخ‌گیری و دیگری برای خروج آن‌ها در فصل تابستان استفاده می‌شد. در کف انبارها نیز یک یا چند چاه مخروطی شکل برای یخ‌های ذوب شده در فصل گرما، تعبیه شده بود. این آب‌ها با یک آب‌راه مجددا به محل یخ‌گیری بازمی‌گشتند. برای جلوگیری از چسبیدن یخ‌ها به‌هم از لایه‌های کاه استفاده می‌شد. برخی از کارگران خوش‌ذوق یخدان مویدی کرمان، گاهی با ریختن دانه‌های انار روی قطعات یخ، قطعه‌هایی زیبا درست می‌کردند. مشتری قطعات یخ یاقوت‌نشان یخدان مویدی، ثروتمندان و اشراف شهر کرمان بودند.

فرسایش یخدان مویدی کرمان

درباره نام این مکان دو روایت مختلف وجود دارد. برخی معتقدند مالک یخدان، شخصی به‌نام «مویدالدین ریحان» از كارگزاران حكومت كرمان بوده و برخی دیگر دلیل نام‌گذاری یخدان را سرچشمه آن یعنی قنات مویدی کرمان می‌دانند. ساختمان متروکه یخدان مویدی تا سال ۱۳۸۰ محلی برای انباشت زباله بود؛ اما در این سال سازمان میراث فرهنگی تصمیم به بازسازی و مرمت آن گرفت. پس از مرمت این مکان تبدیل به یک جاذبه تاریخی برای گردشگران شد. این در حالی است که این بنا در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود. یعنی یکی از ساختمان‌های تاریخی کشور محلی برای جمع‌آوری زباله به‌شمار می‌رفت و این روایت تاسف‌بار است.

یخدان مویدی کرمان در کدام منطقه کرمان است؟

یخدان مویدی کرمان در مرکز شهر و در خیابان ابوحامد ابتدای خیابان شهید کامیاب این شهر قرار دارد. این منطقه کرمان که به محله مویدی نیز شهرت دارد، مکان قرارگیری چند قنات این شهر بوده است. اگر با بلیط هواپیما کرمان به این شهر سفر کردید و قصد بازدید از یخدان مویدی را داشتید، باید به سمت باغ ملی این شهر بروید. یخدان به‌طور دقیق در میدان تختی قرار گرفته است. اتوبوس و تاکسی‌های خطی شما را به این مکان می‌رسانند. بازدید از این بنای تاریخی رایگان است.

سایر یخدان‌های کرمان

البته شهر کرمان یخدان‌های دیگری نیز داشته که متاسفانه امروزه اثری از آن‌ها دیده نمی‌شود. آب همه این انبارهای یخ از قنات‌های شهر تامین می‌شد و عموما فالوده فروشان صاحب آن‌ها بودند. گاهی نیز یخدان وقف عام می‌شد. با گسترش برق شهری و راه‌اندازی کارخانه‌های یخ‌سازی به‌مرور همه یخدان‌های شهر متروکه شدند. گفته می‌شود در گذشته‌ها فالوده فروش‌های کرمانی در فصل تابستان، اطراف قنات و در سایه دیواره‌های آن‌ها مشغول به فروش فالوده بودند؛ بنابراین اطراف این یخچال‌های قدیمی محلی برای سرگرمی و تفریح نیز به‌شمار می‌رفت.یخدان چوب مفیده، یخدان زریسف و یخدان رحیم آباد، سایر یخدان‌های شهر کرمان بودند که بناهای آن‌ها به‌طور کامل تخریب شده است.

هتل‌های کرمان اطراف یخدان مویدی

• هتل سنتی شهباز: ۰/۹ کیلومتر
• هتل کرمان کرمان: ۲/۹ کیلومتر
• هتل جهانگردی کرمان: ۳/۳ کیلومتر
• هتل گواشیر: ۳/۹ کیلومتر